بهاءالدين خرمشاهي محمدبن جرير طبري (224ـ 310 ق) از ائمة علوم نقلي (تاريخ، تفسير، علم قرائت، حديث، فقه، عربيت و ادبيت) در قرن سوم هجري است. قدمت عهد طبري وقتي بهتر معلوم ميشود كه توجه كنيم او معاصر سه تن از امامان شيعه عليهم السلام است. يعني امام دهم (متوفي254ق)، امام يازدهم (متوفي260 ق) و امام دوازدهم (متولد به سال 225ق) همچنين معاصر احمد بن حنبل (متوفي 241ق) مؤسس مذهب حنبلي، و همعصر دو تن از بزرگترين محدثان اهل سنت يعني بخاري (متوفي 256 ق) و مسلم (متوفي 261 ق) است. آري يازده قرن تمام از در گذشت طبري كه از بزرگترين مفاخر اسلامي و ايراني است ميگذرد. به عبارت دقيقتر دو سال ديگر 1410 ق، درست يكهزار و يكصدومين سالگرد وفات طبري (310 ق) است.
و همين جا توجه مراكز فرهنگي ايران و جهان اسلام را به لزوم تدارك مراسمي براي بزرگداشت او و اعتنا به تجديد طبع آثار او و تصحيح و نشر آثار چاپ نشدة او و تحرير زندگينامة علمي او، و كوششهاي مشابه ديگر جلب ميكنيم. طبري با اين همه جلالت قدر و علو مرتبة علمي گويي در ميان هموطنان خود مهجور مانده است و جز رساله كوچكي كه سي سال پيش دربارة او نوشتهاند، اثر ديگري دربارة او به فارسي نداريم(1) و اگر امروزه دانش پژوهي هوس تهية يك دوره تاريخ و تفسير طبري به سرش بزند، غالب اين است كه به آساني به آرزوي خود نخواهد رسيد.
طبري در عالم اسلام ابوالمورخين و ابوالمفسرين است. تاريخ او امالتواريخ و تفسير او ام التفاسير است. بزرگترين مورخان و مفسران پس از او از اين دو اثر گرانقدر بهرهها بردهاند.
ابوجعفر محمدبن جرير بن يزيد طبري در سال 224 يا اوايل 225 هجري در آمل طبرستان به دنيا آمد. در هفت سالگي قرآن مجيد را حفظ داشت. در هشت سالگي گاه امامت جماعت ميكرد و در 9 سالگي شروع به استماع و جمع احاديث كرد. در طلب علم به ري و شام و عراق و مصر رفت. فقط دوبار از زادگاه خود آمل ديدار كرد. بيشتر عمرش را در بغداد گذراند و هم در آنجابه سال 310 هجري در گذشت.
آثار او جز تاريخ و تفسير، در زمينة علم قرائت و فقه است. او در ابتدا به مذهب شافعي گرايش داشت، و از مذهب ابن حنبل روي گردان بود و سرانجام مذهب فقهي خاصي بنيان نهاد كه به جريريه مشهور بود ولي بيش از دو سه نسل، و جز در حوزهاي محدود رواجي نيافت و قرنهاست كه به فراموشي سپرده شده است. از آنجا كه رسالة مفردهاي در اثبات اصالت حديث قدير خم نوشته بود، و نيز به بعضي دلايل ديگر، بعضي از زندگينامه نويسان او را شيعي يا مايل به تشيع دانستهاند.(2).
تفسير طبري يعني جامع و البيان عن تأويل [آي] القرآن جامعترين و بالنسبه قديمترين تفسير كامل نقلي (ياروائي يا التفسير بالمأثور) است و پس از او مفسران بزرگ سني و شيعي از تفسير گرانقدر او سود بردهاند.
عمدهترين منبع تفسيري امام فخررازي، تفسير طبري است. و شيخ طبرسي در تفسير ارجمند خود مجمع البيان - كه تحقيقاً جامعترين و معتبرترين تفسير شيعه است - از تفسير طبري به عنوان منبع خود ياد كرده است(3) بس محتمل است كه نام تفسير خود يعني مجمع البيان را از نام تفسير طبري يعني جامع البيان اقتباس كرده باشد. همة مفسران و قرآن شناسان بعد از طبري، اعم از اينكه عقلي مشرب يانقلي مشرب بوده باشند، اجماعاً از تفسير طبري به اعجاب و تحسين ياد كردهاند.
احتمالاً قديمترين اظهار نظر دربارة تفسير او از ابن نديم (متوفي 380 ق) است كه ميگويد: «و او راست كتابي در تفسير كه بهتر از آن نگاشته نشده است.»(4) ابن تيميه (متوفي 728 ق) مينويسد:«از تفاسيري كه در دست مردم است صحيحترين آنها تفسير محمدبن جرير طبري است. او مقالات سلف را با اسانيد ثابتة آنها ياد ميكند و در آن بدعتي نيست. و از متهميني چون مقاتل بن بكير و كلبي نقل نميكند.»(5) سيوطي (متوفي 911 ق) قرآن شناس و مفسر هم مشرب با طبري صاحب الاتقان در علوم قرآني، و الدرالمنثور در تفسير، مينويسد: «اگر بگويي پس به كدامين تفسير ارشاد ميكني، و بيننده را به اعتماد بر آن امر مينمايي؟ ميگويم: تفسير امام ابو جعفر محمدبن جرير طبري كه علماي معتبر اجماع كردهاند كه در تفسير مانند آن تأليف نشده است. نووي در تهذيب خود گفته: كتاب ابن جرير در تفسير احدي مانندش تصنيف نكرده است.»(6) همو در طبقات المفسرين مينويسد:«تفسير قرآن او از ارجمندترين تفاسير است، و چنانچه قاطبة علما - از جمله نووي در كتاب تهذيباش - گفتهاند، مانند آن تأليف نشده است. و اين از آن روي است كه در اين اثر بين روايت و درايت جمع كرده است و در اين عرصه كسي پيش از او و پس از او با او برابري نكرده است.»(7) حاجي خليفه (متوفي 1067 ق) در كشف الظنون اقوالي از سيوطي و نووي را دربارة اين تفسير نقل ميكند و سپس مينويسد «ابو حامد اسفرايني گفته است: اگر كسي براي به دست آوردن نسخهاي از تفسير طبري به چين سفر كند، راه دوري نرفته است.»(8) محمد حسين ذهبي فصلي از كتاب التفسير و المفسرون را به ارزيابي و معرفي اين تفسير اختصاص داده است و از جمله دربارة آن مينويسد:«آنچه ابن جرير از اقوال مفسرين پيشين در كتابش جمع كرده، و آنچه از مكتب تفسيري ابن عباس و ابن مسعود و علي بن ابي طالب و ابي بن كعب براي ما نقل كرده، و آنچه از روايات ابن جريج وسدي و ابن اسحاق و جز آنان گردآورده اين كتاب را عظيمترين كتب مؤلفه در تفسير به مأثور قرار داده است. چنانكه بخشهاي او دربارة اعراب و توجيهات لغوي و استنباطات گوناگون و ترجيح بعضي اقوال بر بعضي اقوال بر بعضي ديگر، نقطة تحولي است در تفسير و هستة اوليه ايست براي تفاسير عقلي بعدي و مظهري از روح علمي والائي است كه بر عصر او حاكم بوده است.»(9) بحث دربارة روش تفسيري طبري خود نياز به مقالهاي مستقل و مفصل دارد. خوشبختانه در سالهاي اخير توجه تازهاي به تفسير طبري معطوف گرديده و سه ترجمة جديد به فارسي(10)، فرانسه(11) و انگليسي از آن به عمل آمده است. در اينجا به معرفي ترجمة اينگليسي كه به همت جان كوپر، اسلام شناس معاصر مسلمان انگليسي آغاز شده و نخستين مجلد آن از سوي انتشارات دانشگاه آكسفورد، در 492 صفحه، در سال 1987 انتشار يافته است، ميپردازيم.(12) جان كوپر(متولد 1947 در انگلستان) پس از تحصيل فلسفه، روان شناسي و فيزيولوژي در دانشگاه آكسفورد، به مدت 5 سال در مراكش به تدريس زبان انگلسي پرداخته و در سال 1355 به ايران آمده است و مدت 5 سال در تهران و حوزة علميه قم، عربي و فقه و اصول و فلسفه آموخته است.
او به زبانهاي فارسي و عربي و فرانسه نيز تسلط دارد، و چنانچه اشاره شد به دين اسلام و مذهب تشيع تشرف يافته است و نام اسلامي او يحيي است. در حال حاضر در دپارتمان مطالعات شرقشناسي دانشگاه آكسفورد مشغول گذراندن دورة دكتري است و تز او دربارة آخوند خراساني و مباحث معناشناسي در اصول فقه شيعه است.
عزالدين ابراهيم در پيشگفتار كوتاه خود بر ترجمة انگليسي نوشته است: «افزايش سريع تعداد مسلمانان انگليسي زبان ايجاب ميكند كه [ ترجمة ] متون كليدي اسلامي در اختيار آنان و اسلام شناسان غير مسلمان در جهان انگليسي زبان قرار گيرد. در ميان متون عربي اساسي، تفسير طبري به عنوان ارجمندترين و معتبرترين تفسير قرآن مجيد مقام مهم و ويژهاي دارد.
انتشار ترجمه ملخص انگليسي اين تفسير اقدام مهمي است كه بايد به آن ارج نهاد.» قرار است اين ترجمة ملخص در پنج مجلد انتشار يابد. يعني در حدود 2500 صفحه.
مقدمة محققانه و جامع جان كوپر در بردارندة زندگينامة كوتاهي از طبري و معرفي شخصيتهاي موثق از ميان صحابه و تابعين و ساير محدثان و نحويان است كه طبري عمدتاً از آنها نقل ميكند. همچنين شامل بحثي در اسرائيليات، بحثي در جمع و تدوين قرآن و كتابت مصاحف و اختلاف مصاحف و مبادي علم قرائت و معرفي قراء قرائات هفتگانه و بررسي وجوه معاني حديث معروف «احرف سبعه» است.
بحثي در معرفي مفسران بزرگ بعد از طبري از زمخشري، امام فخررازي، قاضي بيضاوي، ابوعبدالله محمدبن احمد قرطبي - صاحب تفسير الجامع الاحكام القرآن -، و جلاالدين سيوطي دارد. آنگاه بحث جامعي در نظرگاه شيعه در مورد تفسير و تأويل قرآن و مقام ائمة اطهار(ع) در اين باب دارد و از تفاسير شيعي به تفسير قمي، تبيان شيخ طوسي و مجمع البيان طبرسي اشاره ميكند.
مترجم مينويسد كه ابتدا قصد داشته است ترجمة را از ترجمة فرانسوي تفسير طبري فراهم كند. ولي از اين فكر عدول ميكند و مستقيماً به سراغ متن عربي(تصحيح محمد محمد شاكر و احمد محمد شاكر) ميرود. سعي مترجم بر اين است كه حتي المقدور احاديثي از تفسيري متن اصلي را حفظ كند، يعني در ترجمة خود بياورد ولي سلسلة روات را حذف كرده و فقط نخستين راوي يا قائل حديث را(كه غالباً يكي از صحابه يا تابعين است) و به شمارة حديث(در طبع شاكر) اشاره كرده است تا اگر كساني بخواهند در اسناد حديث مطالعه كنند به آساني بتوانند آن را در متن اصلي پيگيري كنند. از ميان احاديث مشابه و متحدالمظنون فقط يكي را ترجمه كرده است.
بحثهاي مربوط به اختلاف قرآئات را به حداقل آورده است. بحثهاي استطرادي و زباني و دستور زباني و شواهد شعري هم حذف شده است. موارد حذف با آوردن سه نقطه در ميان پرانتز نمايانده شده است، و گاه بحثها و اظهار نظرهاي مهم طبري را به صورت فشرده تلخيص و نقل به معني كرده و آنها را با علامتي خاص و حروف ريزتر از متن مشخص كرده است. بدينسان روشي كه مترجم براي تلخيص ترجمة طبري در پيش گرفته سنجيده و سودمند و به نفع خوشخوانتر شدن اين تفسير براي خوانندة انگليسي زبان است.
ترتيب و بخش بندي صوري ترجمه بدين قرار است كه ابتدا آية كريمه، به خط عربي و با اعراب، ميآيد. سپس «حرف به حرف نويسي» آن يعني همان آيه به زبان عربي ولي به خط و الفباي انگليسي. سپس ترجمة انگليسياش كه عمدتاً از ترجمة آربري و گاه از ترجمة پيكتال برداشته شده است، سپس تفسير بخش بخش آيه ميآيد.
و باز به همين ترتيب آية ديگر ميآيد و همان الگو تكرار ميشود. مترجم علاوه بر آنكه در مقدمه، خوانندة انگليسي زبان را به منابع اسلامشناسي و قرآنشناسي طراز اول، و غالباً به انگليسي، رهنمون كرده است. هر جا كه لازم بوده براي روشن سازي موارد مبهم يا مشكل، تعليقاتي در پايان هر بخش آورده است.
نگارندة اين سطور دهها صفحه از اين ترجمه را مطالعه يا با متن اصلي عربي مقابله كرد و به ايراد يا سهو القلمي برنخورد و در مجموع ترجمه را ترجمهاي استوار و دقيق و درست يافت. زبان ترجمه، يعني نثر انگليسي آقاي جان كوپر هم شيوا و شفاف است.
گفتني است كه دو تن از استادان اسلام شناس و عربي دان دانشگاه آكسفورد، و.ف.مادلونگ، وا.جونز عهده دار ويرايش اين ترجمه هستند. حاصل كار يك دستاورد علمي عالي است و ماية خوشوقتي همه مسلمانان و اسلام شناسان سراسر جهان است. باتهنيت به مترجم سختكوش و صالح و ويراستاران صاحبنظر اين ترجمه، مشتاقانه در انتظار انتشار بقية مجلدات اين اثر گرانقدر هستيم.

---

1.احوال و آثار محمدبن جرير طبري تأليف علي اكبر شهابي، چاپ دوم، تهران، اساطير، 1363
2.دربارة زندگي و آثار طبري منابع بسيار است. از منابع قديم الفهرست ابن نديم، تاريخ بغداد، طبقات الشافعية، وفيات الاعيان و از همه جامعتر و مفصلتر: معجم الادباء، افست از طبع مار گليوت. ج 9،ص 40-94. و از منابع جديد همان كتاب آقاي علي اكبر شهابي كه عمدتاً مبتني بر معجم الادباء ياقوت است، نيز: اعلام زركلي، ريحانةالادب، دايرةالمعارف فارسي: «دايرةالمعارف ملخص اسلام» (به انگليسي)، مقدمة ترجمة جلد اول تفسير طبري، به قلم محمد باقر خالصي (قم،دارالعلم، 1364)، مقدمة محمد پروين گنابادي بر جلد اول تاريخ بلعمي، و جديدتر از همه مقدمتر از همه مقدمة محمد روشن بر تاريخنامة طبري (تهران، نشر نو،1366،3 ج)
3.طبرسي و مجمع البيان تأليف دكتر حسين كريمان، تهران، دانشگاه تهران، 1341، ج 2 ص 97 - 99.
4.كتاب الفهرست النديم تحقيق رضا تجدد، تهران، 1350،ص 292.
5.مقدمةفي اصول التفسير تأليف الشيخ تقي الدين احمدبن تيمية،بيروت، دارالمكتبةالحياء، 1980، ص 51
6.ترجمةالاتقان في علوم القرآن تأليف جلاالدين عبدالرحمن سيوطي، به قلم سيد مهدي حائري قزويني، تهران، اميركبير، 1363، ج 2، ص 599.
7. طبقات المفسرين للحافظ جلاالدين عبدالرحمن السيوطي، تحقيق علي محمد عمر، القاهرة، مكتبة وهبة،1396 هـ/ 197م، ص 96
8.كشف الظنون ج 1،ص 437.
9.التفسيروالمفسرون تأليف الدكتر محمد حسين الذهبي، ط 222.
10.ترجمة تفسير طبري، ترجمه و پاورقي محمد باقر خالصي، جلد اول قم، دارالعلم، 1364. گفتني است كه از اين ترجمه جديد و نسبتاً كامل تفسير طبري تا كنون فقط يك جلد انتشار يافته است.
11. ترجمة فرانسوي به قلم پيير گوده pierre gide انجام گرفته و از 1983 تا كنون سه مجلد از آن انتشار يافته است.
12.مشخصات اصلي اين ترجمه از اين قرار است:
The commentary on the Quran. By Abu Ja''far Mu hammad b. Jarir al- Tabari. Baing an abridged translation of Jami, al- bayan, anta''wil ay al- Quran.with an introduction and notes by J. Cooper. General editors; W. F. Madelung, A Jones, Vol. 1. Oxford university Press , Hakim Investment Holdings, 1987.